به نقل از «ایسنا»

تاریخ اجتماعی گیلان پیش از صفوی را می توان در«منشآت خان احمد گیلانی» واکاوی کرد

تاریخ انتشار: ۲۴ آبان ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۹۰۹۱۴۶۱

ایسنا/گیلان دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی گفت: تا پیش از صفویه، گیلان توسط فرمانروایان محلی اداره می شد. شرق دره سفیدرود از حدود آستانه اشرفیه فعلی تا بخش هایی از مازندران تا چالوس زیرنفوذ کیائیان بود و غرب سفیدرود توسط خاندان آل اسحاق اداره می شد و این دو برای توسعه قلمرو، مرتب در نزاع با یکدیگر بودند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

یکی از آثار مکتوب به جامانده از این دوران، منشآت خان احمد گیلانی از فرمانروایان کیائی است.

 دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی، توانسته پس از ۶ سال تلاش با مقابله نسخ خطی موجود، نامه های خان احمد را تصحیح و پژوهش کند و موسسه پژوهشی میراث مکتوب آن را به چاپ رسانده است.

تصحیح نسخه های تاریخی و ادبی از جمله فعالیت های پژوهشی  بسیار دشوار و نیازمند دقت و آگاهی های علمی در حوزه ادبیات، تاریخ، عرفان و علوم مرتبط با آن است.

 نسخ تاریخی به جهت اینکه در قالب خطوط نستعلیق، شکسته، تعلیق و دیگر خطوط کتابت و معمولا در بستر تاریخ نیز دچار افتادگی هایی می شد، خوانش آن با دشواری هایی همراه است. دکتر پناهی به جز خوانش روان این اثر، تعلیقاتی هم به آن افزوده است.
 
طی جلسه‌ای کتاب «منشآت خان احمد گیلانی» با حضور مصحح نقد و بررسی شد.

 بر همین اساس با دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی پیرامون اهمیت منشات خان احمد در شناخت گیلان پیش از صفوی گفت‌وگویی داشتیم.
 
- منشات خان احمد خان گیلانی به لحاظ تاریخی چه جایگاهی دارد؟
خان احمد دوم گیلانی، مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است و منشآت او یکی از کهن ترین میراث معنوی، تاریخی و فکری مردم گیلان پیش از صفویه و ابتدای صفوی است.نسخه مورد بررسی منشآت خان احمد گیلانی در آستان قدس رضوی  نگه‏داری می‏ شود. این نسخه جامع ترین نسخه از منشآت خان احمد گیلانی است که تاکنون مورد استفاده پژوهشگران قرار نگرفته است. اثر حاضر با دارا بودن بیش از ۱۶۲ نامه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی است. نگارش این منشات از ۹۹۴ ه.ق آغاز شده و تا ۱۱۰۶ ه ق پایان می پذیرد.
 
- پیش از این نامه های پراکنده ای از خان احمد منتشر شده بود. تفاوتش با اثر جنابعالی چیست؟
تا پیش از انتشار نسخه مورد بررسی، نامه های پراکنده از امیران کیایی و خان احمد در مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی «مرحوم نوایی» به چاپ رسیده بود. همچنین مرحوم نوزاد کتابی تحت عنوان منشآت خان احمد به همت انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار به چاپ رساند که کمتر از یکصد نامه را شامل می شد و نواقص زیادی داشت اما این نسخه تازه یاب، نزدیکترین نسخه به زمان حیات خان احمد است و باتوجه به در برداشتن نامه های جدید چاپ نشده، برخی از زوایای تاریک تاریخ گیلان را بازگو می کند. می توان گفت انتشار این مجموعه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی برای پژوهشگران است. منشات مورد بررسی، نسبت به نامه ها و یادداشت های دیگری که از خان احمد در آرشیو ها و مجموعه های مختلف نگهداری می شود از اعتبار ویژه ای برخوردار است.
 
- به جز مباحث تاریخی چه نکاتی در این نامه ها جالب توجه است؟
  نامه ها و فرامین در قلمرو پژوهش های تاریخی در زمره مهم ترین داده های ارزشمند پژوهشی به شمار می روند لذا با توجه به اینکه منابع تاریخی گزارش هایی درباره احوال مردم و اقوام دور از مرکز قدرت ارائه نکرده اند بر ارزش تاریخ های محلی و اسناد منطقه ای افزوده می شود. این اسناد حاوی آگاهی های ارزشمندی در زمینه مسائل فرهنگی، دینی، فقهی، مردم شناسی و فرهنگ زبانی است. این نامه ها، آگاهی های مفیدی درباره اوضاع و احوال گیلان در عصر صفوی را برای نسل امروز به یادگار گذاشته که می تواند دست مایه پژوهش های متعددی درباره لایه های اجتماعی جامعه گیلانی باشد.خوشبختانه نامه ها و یادداشت های خان احمد گیلانی(۱۰۰۰ - ۹۴۴ هـ .ق) که مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است از نظر تنوع موضوع، بیانگر تاریخ فکری و اجتماعی عصر خود است. منشآت خان احمد گیلانی به جهت در بر داشتن نامه ها و فرامین با محتوای اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و هنری به عنوان گنجینه ای ارزشمند از دوره پایانی حکومت امیران کیایی به شمار می رود در نتیجه این مأخذ برای شناخت اوضاع فکری و دینی گیلان و ایران سده دهم و یازدهم هـ .ق  اثری ممتاز است از سوی دیگر این منشآت به لحاظ تنوع محتوایی، منشاء تولید و حوزه جغرافیایی از ارزش فکری و فرهنگی برخوردار بوده و در زمره تاریخ توده ای است.

 
- اثر فعلی تنها تصحیح نامه ها نیست. این کتاب چه ویژگی های منحصر به فرد دیگری دارد؟
همانگونه که پیشتر گفته شد حدود ۹۶ نامه از منشات خان احمد در دهه هفتاد خورشیدی توسط مرحوم فریدون نوزاد  منتشر شده بود. نسخه مورد بررسی این نسخه دانشگاه تهران بوده اما نسخه مورد بررسی توسط بنده، نسخه آستان قدس رضوی و شامل ۱۶۲ نامه است. در این مجموعه تمام نامه ها بازخوانی و پژوهش شده است. طی ۶ سال تلاش کردم با تطبیق نسخه های موجود به شیوه انتقادی و تطبیقی، مکتوبات را نقد علمی و بررسی کنم. مقدمه کتاب ۷۲ صفحه است که بر غنای متن افزوده و در بسیاری از موارد توضیحات مبسوطی در پاورقی ذکر شده است. منشآت خان احمد به صورت پراکنده در کتابخانه های بزرگ ایران وجود دارد با این حال، تمامی این نسخه ها ناقص بوده و یا اینکه تاریخ کتابت آن مربوط به دوره قاجار است. اما کهن ترین و کامل ترین نسخه موجود از منشآت خان احمد، نسخه مورد بررسی حاضر است. این نسخه در آستان قدس رضوی نگهداری می شود و برای اولین بار استاد ایرج افشار به آن اشاره کرده است. منشآت خان احمد گیلانی مجموعه آستان قدس رضوی در ۶۵ برگ بین صفحات ۲۳۳ تا ۳۰۹ نسخه قرار دارد. بین صفحات ۲۹۵ تا ۳۰۶ نسخه دیگری دیده می‏شود و بعد از آن صفحه انتهایی منشآت آمده است. خط نسخه نستعلیق مختلف‏السطر و معمولاً در هر صفحه ۵۲ خط در سه جهت مختلف نوشته شده و تعداد کل نامه‏ها ۱۶۱ عدد است که از چند خط تا چند صفحه را دربر می گیرد. خط نسخه خوش بوده و اصول خطاطی در آن رعایت شده و در تمام آن به یک شکل نوشته شده است. نسخه شروع مشخصی ندارد و در گوشه بالای آن آمده که منشآت خان ‏احمد گیلانی است در انتهای آن نیز انجام خاصی که مشخص کننده تاریخ و یا کاتب و یا دلیل نگارش باشد، نیست. با توجه به اینکه خط این نسخه با رساله‏های قبل و بعد از آن متفاوت است و از محتوای کاملاً متفاوتی برخوردار است، نمی‏توان استدلال کرد که توسط یک کاتب نگارش یافته و یا تاریخ یکسانی دارد. در ابتدای مجموعه تاریخ ۱۰۸۹ برای آن ذکر شده  و با توجه به اینکه خط و کاغذ به همین تاریخ نزدیک است می‏توان همین تاریخ را برای کتابت در نظر گرفت. در مجموع، به لحاظ نسخه‏شناسی، نسخه مورد معرفی نسبت به نسخه چاپ شده مرحوم نوزاد به دلیل نزدیکی زمانی بیشتر به اصل موضوع و خط خوش از اهمیت بیشتری برخوردار است.
در منشآت چاپ شده خان‏ احمد تعداد ۹۸ نامه از اصل نسخه و ۱۰ نامه متفرقه آمده است. از ۱۶۱ نامه آمده در نسخه مورد معرفی، تعداد ۳۰ نامه دریافتی و ۱۳۱ نامه صادره است. از ۱۳۱ نامه صادر شده تعداد ۶ نامه از پادشاهان،۴۶ نامه شاهزادگان و حکام و ۷۹ مورد طبقات دیگر اجتماعی و ۲۶ حکم از سوی خان‏ احمد است. از ۳۰ نامه دریافتی ۶ مورد حکم، ۶ نامه رفت و برگشت،۲ نامه سه بار و یک نامه ۴ بار رفت و برگشت داشته است.  
 
- درباره جغرافیا و تاریخ گیلان پیش از صفویه و تاثیرگذاری ساکنان آن در تاریخ ایران بیشتر توضیح دهید.
گیلان یکی از ایالات مهم شمال ایران و در کرانه های جنوبی دریای کاسپین، مهم و تأثیرگذار در تاریخ ایران از دوره های کهن تاریخی تا دوره معاصر بوده است. این سرزمین در دوره باستان و اوایل دوره اسلامی به دلیل نقش قوم دیلم در تحولات سیاسی عصر باستان بیشتر «دیلمی» خوانده می شد. دیلمی ها در کوهستان های البرز و گیل ها در جلگه گیلان ساکن بودند. از دوره بویهیان با ضعف دیلمی ها، طوایف گیل سر برآوردند و سراسر سرزمین های کوه و جلگه به نام "گیلان" خوانده شد. با وجود برخورداری گیلان از تاریخی طولانی، اسناد مکتوب اندکی از مردمان این پهنه در دست است.
 
- معتقدید، منشآت خان احمد گیلانی تنها یک اثر در زمینه تاریخ محلی سرزمین شمال ایران نیست؟
همین طور است. این منشات، نامه هایی است که یک حاکم محلی هم زمان با حکومت صفویه که در اندیشه گسترش تشیع در سراسر ایران و خاورمیانه بود، نگارش شده و دیدگاه های این حاکم محلی را درباره مذاهبی که آن روز در ایران فعال بودند، بیان می کند و علاوه بر آن چگونگی گسترش تشیع در ایران را بیان می دارد.  
همچنین این اثر آگاهی های ارزشمندی درباره مردم شناسی ایران، زبان های کهن، فرهنگ، صنایع، اقتصاد و سایر ساختار های جامعه انسانی آن روز ایران و همچنین ارتباط مردم شمال ایران با روس ها و قفقازی ها را مطرح می کند. در نتیجه این نسخه خطی دایره المعارفی از فرهنگ ایرانی سده شانزدهم میلادی را برای ما ارائه می دهد.
 
گفتنی است، چاپ نخست، کتاب «منشآت خان احمد گیلانی» در قطع وزیری و در ۳۰۷ صفحه و با جلد سخت توسط موسسه پژوهشی میراث مکتوب به قیمت ۸۸ هزار تومان در سال ۱۴۰۰ به چاپ رسیده است.

انتهای پیام

منبع: ایسنا

کلیدواژه: کتاب تاریخی گيلان استانی اجتماعی استانی اقتصادی استانی فرهنگی و هنری استانی شهرستانها نسخه مورد بررسی آستان قدس رضوی خان احمد نامه ها ۶ نامه

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۰۹۱۴۶۱ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

آرزو‌های شیرین برای محله‌ای در دروازه تاریخ /دروازه ری در انتظار لباس نو

ری، تهران، ساوه، اصفهان، کاشان؛ از هر سوی که زائران برای تشرف به حرم مطهر بانوی کرامت قصد ورود به شهر قم را داشتند، باید از دروازه‌ای در باروی شهر وارد می‌شدند که به «دروازه ری» معروف بود.

دروازه ری که احتمالاً کهن‌ترین دروازه قم قبل از احداث جاده ناصری از مسیر علی‌آباد به قم و شاهراه ارتباطی شهر با ری و تهران محسوب می‌شده، تا سال ۱۳۲۱ هنوز پابرجا بوده است.

اگر در اسناد تاریخی که جست‌وجو کنید، المان هویتی دروازه ری را خواهید دید. یک بنای ساده و گنبدی که نشان از تاریخ پرفرازونشیب شهر قم دارد و کاروان‌های اهل دانش و زیارت در سفر به قم را به سمت این شهر راهنمایی می‌کرده است.

محله دروازه ری و نوبهار (چاله کاظم) پیش‌ازاین، مزرعه سعدآباد را در خود داشت و مقبره «خواجه اباصلت» از یاران امام رضا (ع) را در خود جای داده بود که هنوز هم وجود دارد.

دروازه‌ای میان بهشت و جهنم

از جمله ازدست‌رفته‌های محله دروازه ری می‌توان به «گذر ری» اشاره کرد که جایش در محله خالی است. این گذر سه یا چهارطاق چشمه‌ای داشته که به میدان کهنه و پامنار متصل می‌شده است. گفته می‌شود گذر حدود ۴۰ سال پیش تخریب شده و موجب شده است شکل و شمایل کنونی این محله چندان تاریخی و هویتی نباشد.

از پیشه‌های قدیم مردم این محل که در گذر هم نشانی داشت، می‌توان به نمک‌کوبی اشاره کرد. اهالی معاصر این محله هرچند آثاری از برج و باروی دروازه ندیده‌اند، اما زیبایی گذر و گاراژی که اتوبوس‌های راه پیموده از دشت مسیله به آن وارد می‌شد را به خاطر می‌آورند.

این محله تا سال‌ها در برزخی از دشت‌های سرسبز و باغات انگور و کوره‌های آجرپزی محلات مجاور قرار داشت، گویی دروازه‌ای میان بهشت و جهنم بود. در بیرون گذر هرچند شهر تا سال‌ها در حال تغییر و گذر از سنت به مدرنیسم بود، اما قطار مدرنیسم دیرتر و ناقص‌تر به دروازه ری رسید و غبار فرسودگی را بر تن این محله برجای گذاشت.

مهم‌ترین مشکل محله ناتمام ماندن خیابان و ترافیک ناشی از آن است که به تعبیر اهالی، محله را شبیه به مناطق جنگ‌زده کرده است. حداقل می‌شد از این بنا‌های تخریب شده به عنوان فضای عمومی استفاده کرد.

احمد اشعری، کارشناس حوزه شهرسازی از جمله کسانی است که روی مشکلات محله دروازه ری کار علمی انجام داده است و آن را از نظر گونه بافت‌شناسی «بافت ناکارآمد میانی» دسته‌بندی می‌کند.

به گفته وی، محله دروازه ری در خط مرزی بافت تاریخی ۳۰۰ هکتاری قم قرار دارد که در گذشته اراضی کشاورزی و کوره‌پز خانه بوده، اما از سال ۱۳۳۵ به تدریج سکونت در آن اتفاق افتاده است.

محله دروازه ری بر اساس سرشماری سال ۹۵ حدود ۱۴ هزار و ۷۰۰ نفر جمعیت دارد و چهار هزار خانواده در آن زندگی می‌کنند. ۲۵ درصد ساکنان محله دروازه ری، از اتباع هستند.

محور این محله در طرح تفصیلی، چهار طبقه دیده شده و قرار است انواع کاربری‌های خدماتی در آن لحاظ شود. این خیابان هم‌اکنون ۶۴ نوع فعالیت اقتصادی و خدماتی را در خود جای داده است و بخشی از این فعالیت‌ها نیز سازگاری مناسبی با محله ندارد.

این کارشناس حوزه شهرسازی معتقد است برای مرهم گذاشتن بر این زخم نیمه‌باز باید پروژه تملک خیابان دروازه ری را تکمیل کرد، اما در عین حال باید تلاش کنیم تا کارکرد محلی و انسجام اجتماعی در این محله حفظ شود.

اشعری با اشاره به وجود فضا‌های بلاتکلیف در محله و در جریان تملک نیمه‌تمام بدنه خیابان، می‌گوید: با هزینه اندک می‌توان این فضا‌های بلاتکلیف را به مکانی برای توقف اهالی تبدیل کرد.

وی با اشاره به وجود بعضی کاربری‌های ناسازگار در این محله عنوان می‌کند: با تملک چند پلاک می‌توان برای اهالی مسکن تولید و الگوی صحیح توسعه محله را تدوین کرد.

بازآفرینی محله دروازه ری پیگیری شده است

از جمله پیشنهاد‌های مشاور برای این محله، تملک آب‌انبار حاج رئیس به‌عنوان یک عنصر هویتیِ واقع در آن و اضافه کردن یک عنصر دروازه‌ای در محل طاق قدیم برای ارتقای هویت محلی بود که با پای‌کار نیامدن اداره کل میراث فرهنگی، معطل مانده است.

این کارشناس شهرسازی معتقد است یک سری از کاربری‌های ناکارآمد همچون مصالح‌فروشی و حمام متروکه در این محله باید برای تأمین خدمات عمومی به کار گرفته شود.

فرایند اجرایی شدن بازآفرینی محله دروازه ری تا امروز بدون تغییر در این تصمیم‌گیری پیگیری شده است، اوایل سال ۱۴۰۲ شهردار قم اعلام کرد که این پروژه در اولویت تملک با همان عرض ۱۸ متر است.

محمدحسین علی‌اکبری، مدیر منطقه یک شهرداری قم، مرداد سال گذشته در توضیح مشکلات و چالش‌های بازگشایی محله دروازه ری به ریزدانگی املاک این محله اشاره کرد که توافق با مالکان را دچار مخاطره می‌کند.

مساحت پایین املاک تجاری و کوچک بودن آنها یکی دیگر از معضلات تملک در این پروژه است، چراکه این املاک وسیله امرارمعاش اهالی است، اما ارقام تملک به نحوی نیست که ملک تجاری دیگری جایگزین آن شود، از طرفی بسیاری از ملک‌ها جنوبی‌ساز یا به صورت مشاع است که فرایند تملک را دچار چالش می‌کند.

از طرفی به گفته این مسئول شهرداری قم، بخشی از این محله در بافت تاریخی قرار دارد و بهسازی آن نیازمند مشارکت سازمان میراث فرهنگی است.

تلاش برای بازگرداندن امید به محله

با این همه تاکنون نزدیک به ۴۰ قطعه در محله دروازه ری تملک و تخریب شده و جدول‌گذاری و ساخت محور نیز در حال انجام است. گام بعدی احداث مرکز فرهنگی و فضای سبز کوچک این محله توسط شهرداری قم است که می‌تواند امید را به رگ‌های محله بازگرداند.

مدیر منطقه یک شهرداری قم در پاسخ به ابهاماتی درباره عرض محور دروازه ری، عرض ۱۸ متری را مصوبه طرح تفصیلی شهر قم می‌داند که با توجه به قرار گرفتن نیمی از محله در محدوده بافت تاریخی، شهرداری بر سر اجرای همین مقدار نیز با سازمان میراث فرهنگی دچار چالش است.

آذرماه سال ۱۴۰۲ بود که دفتر تسهیل‌گری محله دروازه ری تشکیل و در مسجد این محله جلسات با اهالی برگزار شد. مفهوم احداث دفتر تسهیل‌گری این است که بهسازی یک محله را تنها کالبدی نبینیم بلکه باید به مسائل اجتماعی و اقتصادی به‌صورت توأم با موضوعات کالبدی و عمرانی توجه کرد.

در روز‌های اخیر تصاویری در فضای مجازی رد و بدل می‌شود که نشان دهنده ادامه تملک و تخریب بعضی املاک در مسیر خیابان ۱۸ متری این محله است.

نقش ویژه محله دروازه ری در روز‌های دفاع مقدس و تقدیم ۱۲۸ شهید به کشور، حضور مشاهیری همچون امیر موسوی فرمانده ارتش جمهوری اسلامی و وجود جمع بزرگی از ایثارگران انقلاب اسلامی و جنگ از نقاط قوت و سرمایه‌های اجتماعی این محله است که می‌توان با پررنگ کردن این نقش، به بهبود مشارکت اجتماعی برای حل معضلات آن کمک کرد؛ مسجد فعال و اهالی دغدغه‌مند که روز‌های بهتری برای محله‌شان آرزو می‌کنند، از سرمایه‌های ارزشمند این محله است.

یکی دیگر از سرمایه‌ها و دارایی‌های محله، تنوع قومیت‌ها و ملیت‌ها است که می‌تواند فرصت تلقی شود. شبکه خویشاوندی، مهارت‌های فنی، همچنین وجود عناصری همچون آب‌انبار و مسجد از دیگر سرمایه‌های محله است.

پای صحبت قدیمی‌ها که بنشینی، خاطرات جالبی از روزگار گذشته محله دروازه ری دارند. از گاراژی که محل تردد مسافران به قم بود و روستانشینان و عشایر کلکو از دشت مسیله به آن می‌رسیدند. از پرده‌خوانان و پهلوانان که هرازگاهی بساط خود را در میانه محله به پا می‌کردند و بوی نان سنگک تازه و دود کبابی که زیرگذر به مشام می‌رسید.

شاید امروز بخشی از این خاطرات دیگر رنگ‌باخته باشد، اما می‌توان دروازه ری را طوری بازسازی کرد که اصالتش به یادگار بماند و اهالی‌اش همچنان پایبند این محله باشند.

منبع:ایمنا

باشگاه خبرنگاران جوان قم قم